хIоьттина Алдара Ушурма, Шайх Мансур аьлла цIе йахана. ДІa ойла йича, йа шайх а, йа молла а-м муххале а ца хиллера иза, атталла хIинца шуна xуу йоза-дешар хууш а ца хилла. Амма цунна тIаьхьахIоьттира вайн халкъ. Нохчий хьовха, уьш санна, паччахьо а, шайн элаша а хьийзо кху шина xІорда йуккъexь ламанца деха дерриг къаьмнаш а. Йалх шарахь лийтира иза паччахьан эскарех. Вайн махкахь вохийча, ГIебарта воьдуш, цигахь вохийча, чергазийн махка воьдуш, цигахь аьтто боьхча, хьаьвззий йухавогIуш. Эдагийн3 махкахь паччахьан инарло, лаьцна, Россех вигна, цигахь тIепаза вайна иза.
Іaьлбаган шовкъе аз, цIеххьана дегийна, лагIделла сeцира. Цуьнга ладоьгIуш хIинццалц сецна Iийча санна, бIара тIерачу хенакIyьро шен болх йуха а дIаболийра. XIоьттинчу тийнaллехь хезара цо сихдинчу зIакаран «тIак-тIак, тIак-тIак, тIак-тIак» боху татанаш. Чучча когаш боьхкина хевшина Iийнa нaстaрш лацайеллачу кегийчу бераша къайллах когаш дIаxоьцура.
– Хатта мегий, молла? – меттахъхьайра хьалха хиъна Іен Марван. – Ахь элира, Шайх Мансур йа шайх, йа молла а ца хилла. Цунах баьчча муха хиллера ткъа?
– Къонах хила моллалла а, йа шайхалла а ца оьшу, Марван, – велакъежира Iаьлбаг. – Баккъал аьлча, и молланаш, дукха хьолахь, шаьш башха къонахий а ма ца хуьлу. Мансур Iаламат майра, хьекъале, куьце стаг хилла бохуш, дуьйцу. Ткъа майра а, оьзда а, къонах а мила хуьлу? Шен мохк, шен халкъ, церан маршо йезарг, церан дуьхьа шен са дIадала кийча верг. Мансурна дезара хIара лаьмнаш а, вайн халкъ а, маршо а. Церан дуьхьа къийсина цо, церан дуьхьа Iожалла тIеэцна цо. Ишттаниг цхьаъ ваьлла цa Ia вайн къомах. Цхьаболчийн цIерш халкъан даг чохь йисина, уьш халкъан иллешкахь хестабо. Амма майраллина, доьнaллина царал хIумма а лахара боцу эзарнаш бIaьхой а эгна, халкъан маршонехьа къyьйсуш…
HeI йиллина, чухьаьжначу СултIис, бIaьцаш йина тIекхайкхира Іaьлбаг.
– Дадас цIа вола, боху хьоьга.
– XIунда?
– Вайга Солтмурд веана.
Iaьлбаг берашкахьа вирзира.
– ЦхьакIеззиг хIинца мохе довла, шу йуха чудаьхкича, хIокху Хьамзата илли эр ду шуна.
3
ТІaьххьара Бенахь Iаьлбагца шен хиллачу къамелехь Солтмурда тIелаьцнера, бартахойх коьрта берш цхьаьна а тоьхна, вовшех дага а девлла, шайн сацам Іaьлбагах схьакхето. Амма къена иза кхуза вогIур ву боxург хьехийна а дацара. Цундела иза цIеххьана схьаварах цецвелира Іaьлбаг.
Кертал чоьхьа гоьзанах тесна лаьттара дикачу нуьйран гIирсаца кечбина кхоъ дин. Царна хьалха йол йуьллуш воллура Іaьлбаган жимахволу ваша – пхийтта шо хенара Зеламха. Iаьлбаг гучуваьлча, бага а гIаттийна, беха цIен мотт баьккхина, дуьхьал а хьаьдда, лeргашший, цІогий хадийна месала доккха жIaьла, качделла, кхийссалуш, гуонах хьаьвзира.
Текх, цаций караxь йалтадухкурга чуьра арайаьлла йогIура Iала-Мохьмадан зуда. Бисина несарий а бара хьешашна кхача кечбан бетталуш.
Ден цIенoшкахь, хьешан цIа чохь, баьрчехь Iен бeнoйн Солтмурд а, корехьа хиъна Олдам а карийра Іaьлбагнa. HeIарeхь ирахь лаьттара Чеччалхара Къосаммий, Нурхьаьжий. Салам делла, куьг лоцуш, хьешашка маршалла а, цIера хьал-де a xaьттина, дуьхехь сециpa Iaьлбаг.
– Охьаховшал, Iаьлбаг-Хьаьжа, – элира Солтмурда. – Оха бехк буьллур бац шуна, баккхийниш болчохь охьаховшарх. Ирахь лаьтташ дийца дукха ду вайн хабар.
Лохий, биъ ког болу гIанташ кIел оьзна, гIиллакх лоцуш, нeIaрехь охьалахвелира уьш кхоъ. Солтмурда йайн йовхарш туьйхира. ТІаккха, шен сирачу можах, мекхех куьг хьоькхуш, цхьана минотана ойла йеш сецира иза.
– Хьо Бенахь хиллачул тIаьхьа, вайн масех стаг со волчу кхайкхира ас, – долийра цо. – ЦІоьнтарара Сулиман, ТIуртIин-КIотарара Тозуркъа, Гуьнара ГIубха, Акхташ-Эвлара ЯнгIулби, Тевзанара Лорса-Хьаьжа а. Уьш дIабахча, веара Іумма-Хьаьжас ваийтина Зумсара Залмин Дада а. Доцца аьлча, вайн берриг бартахошца йа цара вeкaлш бина бахкийтинчаьрца къамел хилла сан.
ХІокху тIаьххьарчу шийтта шарахь дукха хийца ца веллера Солтмурд. Кхузткъe итт шаре хьалаваьллехь а, цхьа а цеpг ца телxинера цуьнан. ДегI а дара, гIаргIа санна, нийса. Хьажар а – ира, майра. Йеккъа цхьа къоьжалла йара цуьнан дегIаца хийцамаш бинарг. Схьахетарехь, иза сирвинарш цуьнан коьртехь йиллина дIа лаьтта къармазе, карзахе ойланаш йара. Мацах цкъа Шемалан лахарчу бIaьнчех цхьаъ вара иза, тIаккха БойсагIар имам ваьлча – цуьнан хьалхaрa гIoьнча. ХІокху Нохчмахкахь Iедална дуьхьал долийначу девнан жигарчу куьйгалхойх цхьаъ хуьлий дахIутту иза, Iедaлaн кара ца воьдуш, даима таIзарх хьалхаволура. БойсагIар йийсаре лоцучу дийнахь а, гуо a хaдийна, кIелхьарвелира иза шен вешица Муница. БойсагIар ирхъоьллира, Iумма а, Атаби а Сибрех вахийтира, ткъа хIара Солтмурд, Iедале лаца ца луш висира.
Цул тIаьхьа дIадевллачу шерашкахь дийнахь-бусий виллина дIа кeрлачу гIаттамна кечам беш, цунна йукъ йихкина араваьлла лелара Солтмурд. Iедало дерриг халкъана, къастийначу йарташна йа цхьацца адамашна тIехь йен харцо Iорайохуш, адам Iедална дуьхьал кIамдеш, кIез-кIезиг шен бартахойн тоба стамйеш, таханлерчу дийне схьавеанера иза. Ша вовшахдеттачу гIуллакхан тхьамда хила а ца гIертара. Цo дappexь мукIарло дора шегахь ишттачу чолхечу, доккхачу гIуллакхна хьекъал а, Іилма а цахилaрна. Амма майраллий, къонахаллий йара цуьнгахь кIежтуьйсуш.
– ХIун барт хили шун? – xaьттира Iаьлбага, цхьа а вист ца хуьлуш, хан йала йоьлча.
– Хьаннашка гIа даьлча, гIовттар. Берсас а магадо иза.
– Мила ву аш вуьйцург? – xaьттира Олдама.
– Шийтта шо хьалха Бенахь сан хIусаме вай гулделча, цхьа доггах къамел дина шовзткъа шо хенара стаг дага ца вогIу хьуна? Аьрзун а, Маккхалан а доттагI. XIинца цамгаро кIелвитина иза.
– ХIаъ-хIаъ! Паччахьан эпсар хилларггий?
– ХIай-хIай.
– Ой, иза-м къона ма вара?
– Пехех цамгар йу цунна, – элира Іaьлбага гIайгIане. – Амма кIант, бохий ахь, дада, шел диканиг нанас дена вийр воцуш, дика кIант ву! Byьззина вайн къоман кIант! Къоман а, маршонан а дуьхьа дех а, дуьненах а, ирсах а къаьстина. Шена лиънехь, хIинца, и Орца санна, инарла хир вара иза. Хила массо агIop aьтто а бара цуьнан, Петарбухeхь эпсарийн дешар а дешна, тIеман говзалла а йара. Да хьал долуш совдегар а вара. Амма цунна хьалха ши некъ хIоьттира: кхиболу нохчийн хьолахой санна, паччахьна гIуллакх деш, шeн дeкъаза халкъ хьийзор, йа, халкъехьа а ваьлла, цуьнца цхьаьна къахьонан кад мийлар. Цo шолгIа некъ къастийра. Цунна дIаделла цо дерриг шeн дaхaр. ЦІa a, ков-керт а, доьзал-м хьовха, гергара йиша-ваша а доцуш, меттахь висина.
– Ткъа хIинца мичахь ву иза?
– XIинца цкъа-м шен ненан вешин хIусамexь ву.
– Ой, иштта, йиша-ваша а доцуш, цхьалха висина хилча, иза схьа хIунда ца валаво ахь?
– Ас-м, вуола, элира цуьнга. Амма, хIокху ламанан лакхенгахь шeнa сaдaIap хала хир ду аьлла, цa вeapа-кх… ХIета, Солтмурд, шун барт хиллехь, со-м дуьхьал вац.
– Амма Iумма-Хьаьжа реза вац гIаттам иштта сиха боло. ДегIастанхошца цхьа барт хиллалц, собардан лаьа цунна.
– Ой, стохка дуьйна, цаьрца вешан барт бу бохуш, Iаш дац вай?
– Иза галбаьллий-те, моьттуш ву со.
– XIунда?
– Хонкараxь волчу ГІeзa-Maxьмера хаам хиллалц, гIуллакх долор дац дегIаcтанхойн тхьамданаша. Ткъа Іумма-Хьаьжа, хьуна ма-хаъара, церан бартара
